امروزه یکی از پرکاربرترین و مهمترین حوزه‌های صنعت مخابرات، ارتباطات رادیویی است که با سرعت و سهولت بسیار زیادی پیام‌های گوناگون را از فرستنده‌ای در یک سوی کره زمین به گیرنده‌ای در سوی دیگر جهان ارسال می‌کند.

ویناپرس – امروزه یکی از پرکاربرترین و مهمترین حوزه‌های صنعت مخابرات، ارتباطات رادیویی است که با سرعت و سهولت بسیار زیادی پیام‌های گوناگون را از فرستنده‌ای در یک سوی کره زمین به گیرنده‌ای در سوی دیگر جهان ارسال می‌کند. کاربرد ارتباطات رادیویی بسیار متنوع است و همه ما هر روز با انواع گوناگون آن سروکار داریم؛ از گیرنده‌های تلویزیون گرفته تا گوشی‌های تلفن همراه، بی­سيم­های شغلی، دستگاه‌های پخش صوت اتومبیل و حتی صندوق‌های فروشگاهی همه به این نوع از ارتباطات وابسته هستند. دکتر «عظیم فرد» مدیر کل دفتر نظارت بر طیف سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی کشور در گفت‌و‌گو با خبرنگار پایگاه خبری ویناپرس به سیر تحولات تاریخی این حوزه اشاره کرد و از حال و هوای ارتباطات رادیویی و مسیر پیش روی کشور در رویارویی با فناوری‌های جدید ارتباطی گفت.  

* اهمیت مخابرات رادیویی در جهان از چه زمانی احساس شد و چگونه تبلور یافت؟

این شکل ارتباطی از ۱۲۷۵ خورشیدی با اختراع دستگاه رادیو تلگراف توسط «پوپوف» آغاز شد و اکنون سالنی به نام او در مقر ITU (اتحادیه بین‌المللی مخابرات) در ژنو نام گذاری شده است. مانند تلگراف سیمی، رادیو تلگراف نیز پیام‌های مورس را مخابره می‌کرد و در ابتدای امر این کار در فاصله ۲۵۰ متری انجام شد. همزمان با مخترع روسی، مارکنی ایتالیایی نیز فعالیت مشابهی را انجام داد و اختراع خود را در انگلستان به ثبت رساند. او بعد از مدتی این فناوری را به شکل گسترده برای برقرار ارتباط با کشتی‌های نظامی در فاصله ۱۲ کیلومتری از ساحل آزمایش کرد. یک کشیش برزیلی نیز در سال ۱۲۷۹ توانست صدا را به وسیله امواج رادیویی انتقال دهد. اختراع او در سال ۱۲۸۳ خورشیدی در آمریکا به ثبت رسید.  

* آیا روش مدونی برای برقراری این ارتباطات وجود داشت؟

از ۱۲۸۶ خورشیدی یعنی زمانی که اولین ارتباط تجاری بین قاره‌ای برقرار شد و پس از آن، وسایل ارتباطی بی سیم توسعه یافتند و کشورها برای برقراری بهتر ارتباطات شروع به تدوین مقررات و استانداردهای مشخصی کردند. پیش از این اتحادیه تلگراف ایجاد شده بود ولی در سال‌های ۱۹۰۳ و ۱۹۰۶ میلادی دو کنفرانس جهانی برای ارتباطات رادیویی برگزار و فهرست ایستگاه‌های ساحلی کشورها در آنجا منتشر شد. در این فهرست طول موج‌های ۳۰۰، ۶۰۰ و ۱۶۰۰ متر معرفی شدند و از آنجایی که کریستال برای تثبیت فرکانس هنوز اختراع نشده بود این کار با دشواری‌های زیادی انجام می‌شد. به هر صورت از این زمان به بعد ارتباطات رادیویی ضابطه‌مند و مشمول مقررات شد.

* چند سال زمان بُرد تا دستگاه‌های رادیویی وارد ایران شود؟

اولین سیستم‌های رادیویی را آلمان‌ها در ۱۲۹۴ خورشیدی برای رفع نیازهای خود در جنگ جهانی اول وارد ایران کردند و به این ترتیب تلگراف بی‌سیم در کشور پایه‌گذاری شد. این روند تا ۱۲۹۷ خورشیدی ادامه یافت و حتی پایان اولین جنگ جهانی در ایران با تلگراف بی‌سیم اعلام شد.

نکته جالب توجه آن که ایران به روایتی ششمین کشوری بود که به عضویت اتحادیه جهانی رادیو تلگرافی درآمد و در همین زمان کد معرف بین‌المللی تماس رادیویی (کال ساین) با عبارت EP برای ایران در نظر گرفته شد. البته بهره برداری از تلگراف بی‌سیم تا سالها در اختیار ارتش بود و پس از پایان جنگ جهانی دوم استفاده تجاری از آن آغاز شد. 

* مهمترین اتفاقی که در این سالها ارتباطات رادیویی ایران را متحول کرد چه بود؟

این دوره با چند اتفاق مهم همراه بود. نخست احداث سالن اول عمارت کلاه فرنگی در ۱۳۰۱ خورشیدی برای کاربردهای نظامی بود که به دستور رضاخان انجام و در سال ۱۳۰۳ به بهره‌برداری رسید. سال ۱۳۰۴ دکلی به ارتفاع ۱۲۰ متر نصب و به یک فرستنده ۲۰ کیلوواتی موج بلند ساخت تلفنکن آلمان متصل شد و در ۶ اردیبهشت ۱۳۰۵ با پخش تلگرافی شروع به کار کرد. همزمان با این اتفاق دعوت عمومی برای همکاری با سایر کشورها انجام و به فاصله کوتاهی ایستگاه‌های بیسیم تبریز، شیراز، خرمشهر و کرمانشاه به راه افتادند. پیش از این دوره به جز ارتباط کشتی‌ها که به شکل صوتی انجام می‌شد، سایر ارتباطات رادیو تلگرافی بود. از دی ۱۳۰۵ کارمندان آموزش دیده در ایستگاه‌های بی‌سیم تهران و شهرستان‌ها به کار گرفته شدند و عملاً در این زمان علاوه بر کاربردهای نظامی، ارتباطات بی سیم برای مصارف عمومی و تماس با سایر کشورها به کار گرفته شد و مسئولیت آن به وزارت پست و تلگراف سپرده شد.

نکته حائز اهمیت اینکه بستر ارتباطات رادیو تلگرافی ایران توسط آلمانی‌ها ایجاد شد ولی روس‌ها دستگاه‌های فرستنده و گیرنده را عرضه و آموزش متصدیان ایستگاه‌ها را برعهده گرفتند.  

تحول بعدی در ۱۳۰۷ خورشیدی اتفاق افتاد یعنی زمانی که دو دستگاه فرستنده موج کوتاه در محله بی‌سیم نجف‌آباد (میدان خراسان تهران) و دیگری در میدان توپخانه (امام خمینی(ره) فعلی) نصب و بهره‌برداری از آن در سال ۱۳۰۹ آغاز شد. از سال ۱۳۱۱ خورشیدی به مرور موسسات بی‌سیم توسعه یافتند و فرستنده‌های موج کوتاه جایگزین فرستنده‌های موج بلند شدند.     

* از چه زمانی حاکمان وقت ایران به این نتیجه رسیدند که رادیو را عمومی کنند تا همه مردم بتوانند از آن بهره‌مند شوند؟

سال ۱۳۱۷ رضاشاه فرمان تاسیس رادیو را صادر کرد و همزمان با آن تعدادی فرستنده از آلمان و انگلستان و آمریکا خریداری و ساختمانی در مجاورت عمارت کلاه فرنگی برای این منظور ساخته شد. سرانجام در روز ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹ اولین ایستگاه پخش همگانی رادیو در تهران روشن شد. این ایستگاه به مدت ۴ ساعت برای تهران برنامه‌های موسیقی و اخبار پخش می‌کرد و به تدریج در سایر شهرها گسترش یافت. سال ۱۳۳۶ یک فرستنده ۱۰۰ کیلوواتی در تهران نصب شد تا برای همه نقاط ایران برنامه پخش کند. البته در آن زمان رادیوها به شکل امروزی قابل استفاده نبود؛ اولین دلیل‌اش گران بودن دستگاه‌های گیرنده بود در نتیجه همه مردم نمی‌توانستند آنها را خریداری کنند. دلیل دوم دریافت همه فرکانس‌ها بود و از اینرو افراد برای استفاده از رادیو باید از شهربانی مجوز می‌گرفتند.

نکته‌ای که باید به این بحث اضافه کنم آن است که در دوران نخست ورود رادیو این وسیله قابل حمل نبود زیرا بسیار سنگین و حجیم بود، از سوی دیگر برق زیادی هم مصرف می‌کرد. با اختراع تقویت‌کننده‌ها، لامپ‌ها و ترانزیستورها، رادیو قابل حمل ساخته شد و در اتومبیل‌ها جای گرفت.   

* رادیو آماتوری از موضوعات جذابی است که با وجود فراگیری اینترنت و شبکه‌های مجازی همچنان مشتاقان خاص خود را دارد. این شاخه از ارتباطات رادیویی چه زمانی در ایران پایه گذاری شد؟

فعالیت رادیوآماتوری در ایران از سال ۱۳۳۷ آغاز شد ولی اولین پروانه‌ای که در حال حاضر موجود است به اردیبهشت ۱۳۴۰ تعلق دارد. طبق مستندات موجود بیشتر رادیو آماتورهای ایران، خارجی و از اتباع آلمان و انگلستان بودند و این کار را با مخابره پیام‌های مورس انجام می‌دادند. برای ارتباط رادیو آماتورهای جهان باندهای مشخص طبق جدول تخصیص فرکانس به آنها اختصاص یافته است.

براساس گزارش­های موجود تا سال ۱۳۵۷ تعداد پروانه‌های رادیو آماتوری در ایران ۳۲۰ فقره بود که از این تعداد ۲۵ فقره به رادیوآماتورهای ایرانی اختصاص داشت و مابقی برای اتباع خارجی صادر شده بود. از میان نسل اول رادیو آماتورهای ایرانی خوشبختانه تعدادی همچنان فعال هستند و تجربیات ارزشمندی در این حوزه دارند.

قبل از انقلاب رادیو آماتورهای ایران تشکل یا انجمنی نداشتند و اغلب به صورت غیررسمی گردهمایی‌هایی برگزار می‌کردند. با تشکیل اولین انجمن رادیوآماتوری ایران در سال ۱۳۵۹ فعالیت آنها انسجام یافت هر چند که با شروع جنگ تحمیلی افت و خیزهایی را تجربه کرد؛ از جمله اینکه در زمان جنگ و به دلایل امنیتی فعالیت رادیوآماتورها متوقف، ایستگاه‌ها و دستگاه‌های آنها پلمپ شد. نخستین آیین‌نامه رادیوآماتوری نیز سال ۱۳۵۶ نوشته شده بود و در سال ۱۳۶۰ مقدمات اصلاح آن فراهم گردید؛ برای این منظور کمیته‌ای متشکل از نمایندگان ارگان‌های ذی‌ربط بازنویسی قانون بی‌سیم‌های اختصاصی و آماتوری را آغاز کردند. سرانجام نخستین ویرایش آن در سال ۱۳۶۱ آماده شد. نکته حائز اهمیت آن که این آیین‌نامه ۸۲ ماده دارد که از ماده ۳۴ تا انتها به رادیوآماتوری اختصاص یافته است.

* شما به افت و خیزهای رادیوآماتوری در دوره جنگ تحمیلی اشاره کردید. به نظر می‌رسد این شرایط همچنان وجود دارد، به عنوان مثال آزمون‌های ورودی در زمان‌های طولانی و به صورت دشوار برگزار می‌شود. آیا اقدامی برای بهبود شرایط جذب و رونق بیشتر فعالیت‌های رادیوآماتوری کشور صورت گرفته است؟

اولین آزمون رادیو آماتوری سال ۱۳۷۴ برگزار و با وقفه‌ای طولانی در ۱۳۹۳ آزمون دیگری در مقیاس محدود گرفته شد. پیش از این مرحله تعداد رادیوآماتورهای ایرانی به اندازه انگشتان دو دست نبودند در حالی که بعد از آزمون دوم این تعداد به ۶۰ نفر رسید. در سال ۱۳۹۸ پس از هماهنگی و اخذ مجوز آزمون دیگری برگزار و یکسال بعد دوباره تکرار شد با این تفاوت که در سال ۱۳۹۹ به سبب شیوع کرونا این آزمون به شکل مجازی و در دو سطح مبتدی و عمومی (برای تغییر سطح) بعمل آمد. اکنون ۱۲۹ رادیو آماتور در ایران فعال هستند و مجموع تشکل‌ها به سه انجمن رسیده است. ما به دنبال تسهیل فرایند جذب رادیو آماتورهای علاقه‌مند هستیم چرا که معتقدیم اگر تعداد انجمن‌های این شاخه به عدد ۵ برسد می‌توانیم اتحادیه رادیوآماتورهای ایران را پایه‌گذاری کنیم. به این ترتیب قادر خواهیم بود یک سری تکالیف از جمله برگزاری آزمون‌ و نظارت بر فعالیت‌ها را به آنها بسپاریم و سازمان نظارت عالیه را برعهده بگیرد. خوشبختانه در چند سال اخیر جایگاه رادیوآماتوری ایران رشد مطلوبی داشته است به طوری که در این مدت رادیوآماتورهای ایرانی با چند کلوب خارجی رویدادهای مشترکی در جزیره کیش و بندر انزلی برگزار کردند.

همچنین ایستگاه رادیوآماتوری سازمان هم تجهیز شده و افراد دارای پروانه می‌توانند همه روزه به آن مراجعه و فعالیت داشته باشند. البته برخی کشورها مانند ژاپن در بحث رادیوآماتوری سابقه زیادی دارد و در اروپا و آمریکا فعالیت‌های جدی در حال انجام است. ما هم باید برای حفظ و ارتقای جایگاه ایران بیشتر تلاش کنیم.     

* کمی بیش از یک دهه قبل موضوع صدور پروانه بهره‌برداری از باند شهروندی مطرح شد ولی به مرحله اجرا نرسید و به نظر می‌رسد به طور کامل متوقف شده است. برنامه سازمان برای احیای باند CB چیست؟

سیتیزن باند یا باند شهروندی یک زمانی برای فعالیت‌های ثابت و خودرویی مطرح شد و به دلایل مسایلی که در حوزه بهره‌برداری وجود داشت کنار گذاشته شد. من معتقدم نمی‌توانیم از باند CB صرف نظر کنیم و می‌توانیم با همکاری سایر دستگاه‌ها این موضوع را جلو ببریم و به نتیجه مطلوب برسانیم. در CBهای باند HF دو کانال ایمنی و اضطراری داریم که در زمان‌های بحران یا مواقعی که فوریت‌های امدادی احتیاج است بسیار کارآمد هستند. نکته مهم آن است که برای به کارگیری آن باید دستگاه‌های دیگر مشارکت داشته باشند، مثلاً هلال احمر در کویر، کوهستان یا جاده‌های دور از دسترس ایستگاه تکرارکننده بزند و اپراتوری باشد که پیام‌های اضطراری را پاسخ دهد، یا در بیمارستان‌ها و راهداری‌ها این امکان فراهم شود. انجام چنین کارهایی هزینه‌بر است و باید بودجه آن در سازمان‌ها دیده شود.   

* تصور می‌کنم دلیل دیگر توقف باند شهروندی توسعه شبکه تلفن همراه در نقاط مختلف کشور بود؟

مساله ارتباطات سلولی موضوع بسیار پیچیده‌ای است و برای اپراتورها مقرون به صرفه نیست در همه نقاط دور از دسترس مثلاً در دل کویر یا کوهستان BTS بزنند. از سوی دیگر شبکه موبایل در مواقع بحران شاید در دسترس نباشد در صورتی که CB این قابلیت را دارد یعنی علاوه بر تامین ارتباطات عمومی می‌تواند به حفظ جان کوهنوردان و گردشگران به هنگام وقوع حوادث و رخدادهای غیرمنتظره کمک کند و سبب تسریع فعالیت گروه‌های امدادی در مناطق حادثه دیده شود.

* از موضوعات مهمی که در سالهای اخیر بسیار با آن روبه‌رو بودیم مساله تداخل‌های رادیویی است، به طوری که برخی سازمان‌ها بارها گلایه خود را از وجود این اختلالات اعلام کرده‌اند. برای مدیریت مطلوب‌تر طیف فرکانسی کشور و کاهش مشکلات پیش‌روی بهره‌برداران چه تدابیری اندیشیده شده است؟

فضای فرکانسی سه مولفه «فرکانس، زمان و مکان» دارد. اگر این مولفه‌ها به دقت محاسبه و اجرا شود و شبکه‌های رادیویی با تحلیل کامل و به شکل حرفه‌ای طراحی شده باشند بهره‌برداری از فرکانس به درستی صورت خواهد گرفت و مشکلی از این بابت پیش نخواهد آمد. برخی تداخل‌ها ناشی از ویژگی‌های طبیعی و جغرافیایی است. به عنوان مثال شبکه یک کاربر رادیویی در استان اصفهان با شبکه‌ای در تهران تداخل داشت که پس از ۲ ماه پیگیری دقیق فنی موفق شدیم منشاء این تداخل را که اتفاقاً به صورت غیرعمد ایجاد شده بود را پیدا و اقدامات اصلاحی را انجام دهیم. در خلیج فارس یا دریای خزر با پدیده داکتینگ مواجه هستیم که بر اثر آن سیگنال‌های ما و کشورهای همسایه در هر دو سمت با قدرت ارسال و دریافت می‌شود. نمونه دیگر دریافت سیگنال‌های موبایل هند در چابهار است. این پدیده‌ها بر اثر ویژگی‌های طبیعی حادث می‌شوند و ما با ابزارهای دقیق آنها را رصد می‌کنیم هر چند که به سبب مشکلات ناشی از تحریم با محدودیت‌هایی در این زمینه مواجه هستیم. 

بعضی تداخل‌های داخل کشور نیز به سبب فعالیت دستگاه‌های مختل کننده امواج تلفن همراه و تکرارکننده­های غیرمجاز است که اگر کنترل نشود مشکلاتی برای فضای فرکانسی کشور ایجاد می‌کند که در این زمینه هم اقدامات بسیار خوبی انجام شده است. در حال حاضر تداخل موثری نداریم و چنانچه با موردی مواجه شویم تا رفع کامل تداخل آن را رها نمی‌کنیم زیرا این مسئولیت در چارچوب وظایف و تکالیف سازمان تنظیم مقررات تعریف شده است و در صورت لزوم از همکاری سایر دستگاه ها نیز استفاده می‌شود.  

* اقدامات پایشی سازمان در شرایطی که شاهد افزایش روزافزون دستگاه‌های مبتنی بر طیف فرکانسی هستیم چگونه انجام می‌شود؟

برای مدیریت، نظارت و ساماندهی طیف فرکانسی از توان بیش از یکصد ایستگاه مانیتورینگ ثابت استفاده می‌کنیم تا بتوانیم نقاط تداخلی را به دقت شناسایی و برای رفع و اصلاح آنها اقدام کنیم. البته برای شهری مانند تهران که ترافیک رادیویی زیادی دارد نیازمند ایستگاه‌های پایش بیشتری هستیم ولی در نقاطی که ترافیک رادیویی نداریم سیستم‌های پایش خودرویی را به کار می‌گیریم. در مورد رادیوهای دو طرفه (بی‌سیم‌های دستی یا خودرویی) مقررات و قوانین شفافی داریم. در حال حاضر به جز باند ۴۴۳ مگاهرتز که برای عموم قابل استفاده است بهره‌برداری از سایر باندهای فرکانسی بدون اخذ مجوز، قانونی نیست و فعالیت غیرمجاز تلقی می‌شود. در این خصوص ما نیاز به فرهنگ سازی داریم. از سوی دیگر برای کنترل دستگاه‌های رادیویی غیرمجاز علاوه بر سازمان تنظیم مقررات رادیویی به همکاری دیگر سازمان‌ها به ویژه گمرک، نیروی انتظامی و اتحادیه‌ها نیازمندیم. از نظر ما مقررات اعلام شده و قانون مشخص است از اینرو سازمان‌های دیگر باید به وظایف و تکالیف خودشان عمل کنند.

* در پایان آینده ارتباطات رادیویی را در ایران و جهان چگونه پیش بینی می‌کنید؟

ارتباطات رادیویی و به ویژه فناوری سلولی به سرعت در حال پیشرفت و تکامل است. دو دهه قبل در کشور ارتباطات ۲G داشتیم؛ این روند به سرعت وارد ۳G و پس از یک وقفه زمانی کوتاه به ۴G ارتقا یافت و اکنون به دوران ۵G رسیدیم. در ۵G اقدامات خوبی توسط اپراتورهای کشور آغاز شده است زیرا ابزارهای مبتنی بر این فناوری بزودی فراگیر می‌شود هر چند که بهره‌برداری کامل از آن به سرمایه گذاری کلان نیاز دارد. در سوی دیگر شاهد ظهر و بروز اکوسیستم‌های جدید دنیای ارتباطات مثل خودروهای خودران، کوادکوپترها (وسایل پرنده بدون سرنشین) و لوازم خانگی هوشمند هستیم. باید همه ما به ویژه سازمان‌های حاکمیتی از همین امروز برای ورود به دنیای فناوری‌های جدید ارتباطی آماده شویم و بر اساس شرایط پیش‌رو قوانین را اصلاح کنیم. به عنوان مثال باید مشخص شود اگر خودروی خودرانی دچار سانحه شد یا وسیله هوشمندی خانه‌ای را به آتش کشید چه کسی مسئولیت آن را بپذیرد و خسارت‌ها را جبران کند. دیر یا زود باید به استقبال دنیای کاملاً هوشمند برویم.

گفت‌و‌گو: محمد جواد نعمتی

انتهای پیام