ویناپرس – خاک منشأ سخاوت، برکت و نعمت‌های مختلفی برای بشر است، وقتی دانه‌ای در درون زمین جای می‌گیرد، یک خوشه را به انسان تحویل می‌دهد، آب گل‌آلود را جذب می‌کند و به جای آن چشمه‌های زلال را بیرون می‌ریزد و منبع عظیمی برای ذخیره آب و تصفیه آن به شمار می رود.

سنگ‌های سفت و سخت موجود در سطح زمین، در نتیجه تأثیر عوامل فیزیکی به مرور زمان خرد می‌شوند؛ این مواد که از تخریب سنگ حاصل شده، به‌صورت طبقات کم و بیش ضخیم، روی سنگ‌های اولیه که هنوز تحت تأثیر عوامل خارجی واقع نشده‌اند را می‌پوشاند. مواد حاصل از تخریب سنگ‌ها، مخلوط با مواد آلی پوسیده و نپوسیده موجودات زنده، خاک را تشکیل می‌دهند؛ بنابراین خاک قسمت سطحی است که بر اثر عوامل مختلف فیزیکی، شیمیایی و زیستی به‌وجود می‌آید.

خداوند در آیه ۵۸ سوره مبارکه اعراف می‌فرماید: «وَ الْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَباتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَ الَّذی خَبُثَ لایَخْرُجُ إِلّا نَکِداً کَذالِکَ نُصَرِّفُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَشْکُرُونَ؛ سرزمین پاکیزه (و مستعد)، گیاهش به فرمان پروردگار مى روید، امّا سرزمین‌هاى ناپاک (و شوره‌زار)، جز گیاه اندک و بى‌ارزش، از آن نمى‌روید، این گونه آیات (خود) را براى گروهى که شکر گزارند، شرح مى‌دهیم»؛ بنابراین خاک یک پدیده طبیعی است که عموماً در همه‌جا و در همه نوع شرایط آب و هوایی می‌تواند حضور داشته باشد. خاک یکی از شرایط مهم پیدایش حیات و تمدن روی کره زمین است و بررسی دقیق این پدیده طبیعی که در زندگی هر موجود زنده‌ای نقش بسیار مهمی را ایفا می‌کند، لازم و ضروری است.

انسان مسلمان در برابر خاک مسئول است و از این نعمت الهی باید به‌خوبی محافظت کند و از آلوده کردن آن بپرهیزد. خاک علاوه‌ بر آن‌که عنصری لازم برای پرورش و رشد و نمو درختان و گیاهان است، می‌تواند آلودگی‌ها را متلاشی و نابود کند، به شرط آن‌که این مواد در حد ظرفیت قابل‌ تحمل خاک برای تصفیه خود به خود به آن اضافه شود.

یکی از بزرگ‌ ترین غفلت های بشر و به ویژه ایرانیان بی توجهی به «حفاظت از خاک» است. خاک بستر حیات کشاورزی است  که متاسفانه در کشور ما هر سال میلیون ها تن از این سرمایه ملی به دلایل گوناگون هدر می رود. خوشبختانه از دهه دوم انقلاب به این سو وزارت جهاد کشاورزی از طریق *آبخیزداری* و در کنار رودخانه های فصلی با عملیات «آبخوان داری» گام های بنیادی برای حفظ این ماده حیاتی برداشته ؛ اما کافی نیست و اگر هر یک از شهروندان در این زمینه احساس مسئولیت نکنند ، پیامد آن فاجعه های زیست محیطی و اجتماعی خواهد بود.

تشكيل خاك فرآيندي طولاني است و صدها سال براي هوازدگي (فيزيكي و شيميايي) تدريجي سنگ‌ها و تشكيل يك سانتيمتر خاك زمان لازم است. فرسايش خاك به معني كنده شدن و حمل شدن خاك از محل اوليه خودش توسط آب، باد و يا حركت يخچال‌ها در كوهستان‌ها است.

در دهه‌هاي اخير، دخالت‌هاي بشري و بهره‌برداري غيراصولي از منابع اراضي سبب بروز «فرسايش خاك تشديدشونده» و به خطر افتادن سلامت و عملكرد اين منبع باارزش شده است. در همان حال فعاليت‌هايي نظير شخم در جهت شيب توپوگرافي، چراي بي‌رويه و بيش از ظرفيت مراتع، آتش زدن بقاياي گياهي سبب تخريب ساختمان خاك و از بين رفتن ميكروارگانيسم‌هاي خاك و كاهش حاصلخيزي اراضي مي‌شود. علاوه بر آن آلودگي هوا و افزايش گازهاي گلخانه اي، استفاده بي‌رويه از كودهاي شيميايي و سموم و آفت كش‌ها در فعاليت‌هاي كشاورزي، آبياري اراضي بدون پيش‌بيني سيستم مناسب زهكشي می گردد. آبياري اراضي با آب‌هاي شور و يا آلوده از مصاديق فرسايش و تخريب خاك (كاهش حاصلخيزي اراضي) هستند كه باید از طريق آموزش و فرهنگ سازي، پيشگيري و كنترل شوند.

بسياري از اراضي غیر قابل کشت، در گذشته اراضي حاصلخيزي بودند كه به دليل بهره‌برداري نادرست و غيراصولي، تخريب شده و كاهش حاصلخيزي و يا شور شدن آنها سبب مهاجرت و آوارگي روستاييان شده است. از بين رفتن خاك به معني از بين رفتن گياه و به خطر افتادن حيات جانوران و در نهايت بروز فقر و مهاجرت در جوامع انساني مي‌شود. بی جهت نیست که شعار روز جهانی خاک را در سال جاری ( ۲۰۲۲ میلادی ), « خاک سرآغاز غذا » انتخاب کرده آند.

امید است كه هم میهمان با توجه بيشتر به منبع حياتي خاك  و حفظ و بهره‌برداري اصولي از آن، در جهت «توسعه پایدار» گام بردارند تا آينده فرزندان‌مان حفظ شود.

نویسنده: دکتر ابراهیم جعفری، استاد علوم ارتباطات و مدرس دانشگاه