در منظومه ارتباطات، رادیو جایگاه ویژه ای را به خود اختصاص می دهد.

چهارم اردیبهشت ۱۳۱۹شمسی که رادیو تهران افتتاح گردید، متین دفتری نخست وزیر وقت در نطق خود گفت:« رادیو به عنوان یک دستگاه آموزشی برای پرورش افکار در رشته‌های مختلف دانش ایجاد شده و اطلاعات خود را بی‌واسطه به گوش شنوندگان خواهد رساند. به شکرانه این موهبت، هم‌وطنان باید همواره در افزودن دانش و به کارگیری آن در راه پیشرفت کشور بکوشند.»

در میان نخستین کارمندان رادیو، نام چهره‌های برجسته زبان و ادبیات معاصر به چشم می‌خورد: محمد حجازی، عبدالرحمن فرامرزی ، حسینقلی مستعان، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم اعتصام زاده، مشفق همدانی و …

از سوی دیگر طی جنگ‌جهانی دوم رقابت سختی میان رادیوهای انگلیس و شوروی(سابق) با رادیو برلین آلمان در جریان بود و هر یک تلاش می کردند با پخش برنامه‌های فارسی، افکار عمومی مردم ایران را در راستای سیاست‌های خود هدایت کنند؛ به گونه ای که سر ریدر بولارد سفیر انگلیس در ایران به منظور کنترل افکار عمومی از نخست‌وزیر ایران درخواست کرد که رادیوهای اتومبیل‌ها و اتوبوس‌ها جمع آوری شوند. انگلیسی‌ها در این کار به قدری اصرار داشتند که شخصاً به بازرسی و جاسوسی اتومبیل­‌های صاحب رادیو دست‌ می زدند. ( مختاری اصفهانی )

راديو هنگامی که به زندگی ایرانیان وارد شد، با آموزش شیوه‌های جدید در همه ارکان، به ابزاری در دست حکومت تبدیل گردید. کارگزاران حکومتی برآن بودند که از این رسانه در جهت نوسازی جامعه ایران بهره گیرند. بدین‌ترتیب رادیو توانست به یکی از مهم‌ترین اهرم های سیاست‌های فرهنگی حکومت پهلوی تبدیل شود.

زبان فارسی از آغاز بنیان‌گذاری راديو در ايران، جايگاهی ویژه داشت؛ زیرا عامل پيوند اقوام گوناگون ايرانی و نقطه اتصال آنان به گذشته مشترک تاريخی به شمار می‌آمد. سياست‌گذاران راديو در دهه های ٢٠ و ٣٠ خورشیدی، حفظ زبان فارسی را با ترويج درست‌نويسی و درست‌گويی آن، ممکن می‌دانستند. اهتمام به درست‌گويی در راديو چنان بود كه سعيد نفيسی در استوديو راديو حضور یافته، واژگان اخبار به زبان فارسی را به گويندگان آموزش می داد. تلفظ درست واژگان خارجی به فارسی هم مهم جلوه می‌کرد؛ از همین‌رو دكتر هوشيار، استاد دانشگاه كه به چند زبان خارجی مسلط بود و در زبان فارسی مهارت كافی داشت، به معاونت رئيس اخبار راديو برگزیده شد. احمد متين‌دفتری در نامه‌ ٢٤ ارديبهشت ١٣١٩ خود به حكيمی معاون كميسيون راديو در این‌باره نوشته بود: «گويندگان شخصاً بايد مراقب باشند كه اگر ترديدی در طرز تلفظ واژه‌های خودی و بيگانه و مخصوصاً در تلفظ واژه‌های جغرافيايی و اسامی اشخاص دارند، قبل از وقت بپرسند و رفع اشتباه كنند». نخست‌وزير در نامه خود همچنین گويندگان راديو را مكلف کرده بود تلفظ درست واژگان را از سعيد نفيسي فرابگیرند. این سند تاریخی با این تهدید به انجام رسید که خدمت گويندگان در راديو در صورت اصلاح نکردن كار، پایان خواهد یافت.

از سوی دیگر جذابیت ترويج زبان فارسی باید با احترام به خرده‌فرهنگ‌ها و اقوام گوناگون ايرانی انجام می شد. متاسفانه فرهنگ رسمی از توجه به مسایلی چون باورهای مذهبی و فرهنگ‌های بومی غفلت كرد و همين مساله موجب شد بيگانگان و عوامل آن‌ها، فرهنگ بومی را رویاروی فرهنگ ملی قرار داده؛ حتي مخالفت با زبان فارسی را به عنوان يك اصل هويتی جای دهند.

اگر چه زبان فارسی در تاریخ ایران هيچ‌گاه شاخصه هويتی، قومی ویژه نبوده است؛ اما اقوام گوناگون ایرانی همچون آذری، بلوچ، تركمن، گيلك، كرد، عرب، لُر و … افزون بر گويش خود، از زبان فارسی برای پيوند با سایر هم وطنان بهره برده‌اند.؛ از این رو زبان فارسی شناساننده فرهنگ ايرانی در تاريخ به شمار می‌ رفته است.

تعليم و تربيت كودكان نیز يكی ديگر از عرصه‌های فعاليت راديو بود. در یک منبع تاریخی می‌خوانیم: «قصه، اطفال ما را به اين آب و خاك دلبسته می كند و محبت به وطن را در جان و دل آنان مي‌روياند. به مدد قصه و از راه گوش، با چند هزار كلمه آشنا مي‌شوند و پيش از رفتن به دبستان جمله‌سازی ساده و سخن گفتن بی پيرايه و شيرين را بدون رنج  مي‌آموزند.»

نخستین برنامه كودكان که دو روز پس از گشایش راديو تهران با نام «عمو ماندگار» توسط فضل الله مهتدی ( صبحی ) اجرا شد، در بستر زمان تداوم یافت و در دوره ای دومین برنامه پرمخاطب رادیو بعد از « صبح جمعه با شما » بود.

اگرچه حرف های ناگفته در مورد رادیو بسیار است؛ اما راز ماندگاری این رسانه را باید در صفات آن جستجو کرد.

سادگی و صمیمیت، در دسترس بودن، سرعت در انتقال پیام، پاسخگویی به نیازها و خواسته های انواع مخاطبان، تخیل برانگیزی و رویا پردازی و …

آنان که رادیو را به جبهه فرهنگ سازی تبدیل می کنند، سربازان تعقل و شعورند.

نویسنده: دکتر ابراهیم جعفری، استاد دانشگاه و مدرس علوم ارتباطات